آب بندان ها پهنه های آبی طبیعی هستند که میلیون ها سال پیش بر اثر حرکت لایه های زیرین زمین، بصورت چاله های کم عمق ایجاد وبانفوذ رواناب های سطحی و جمع شدن آب رودخانه ها به تدریج به استخرهای طبیعی ذخیره آب تبدیل شده اند. این پهنه های آبی درگذشته های دور باگودکردن، خاکبرداری و حصاربندی به عنوان منبع تامین کننده آب کشاورزی درحاشیه مزارع شمال کشور کاربرد داشته و تا قرن ها آب مورد نیازکشاورزان این مناطق، بویژه مردمان دیارگیل و دیلم را تامین می کرد اما در دهه های اخیر کارکردهای آنها بنا به دلایلی در هاله ای از فراموشی فرو رفته است.
بررسی ها نشان می دهد آب بندان ها علاوه بر فراهم کردن امکان ذخیره و تامین آب زراعی، فواید دیگری همچون جلوگیری از وقوع سیل، رسوب گیری رودخانه های منتهی به خزر، کمک به تنوع زیستی ، حفظ محیط زیست، افزایش درآمد روستاییان با پرورش ماهی دراین استخرهای طبیعی و ایجاد محیط های گردشگری را در پی دارد .
اما با وجود تمامی فوایدی که آب بندان ها دارند ، از حدود نیم قرن پیش ــ زمان بهره برداری سد سفیدرود، تنها سد مخزنی گیلان ــ کارآیی این پهنه های آبی در استان های شمالی از جمله گیلان، کم کم کمرنگ شده است. بطوری که براساس اعلام سازمان جهاد کشاورزی گیلان در دهه چهل،۱۱هزار و۴۰۰ هکتار آب بندان در گیلان وجود داشت که این میزان، هم اکنون براساس آخرین مطالعات انجام شده به ۸ هزار و۳۵۳ هکتار کاهش یافته است. این درحالی است که فقط حدود ۸ هزار و ۲۰۹هکتار از آب بندان های موجود درگیلان با ظرفیت آبگیری ۱۳۳میلیون مترمکعب آب، قابل آبگیری و بهره برداری است.
رییس سازمان جهاد کشاورزی گیلان درگفتگوباخبرنگارواحد مرکزی خبر بابیان اینکه درحال حاضرحدود ۲۵ تا ۳۰ هزار هکتار از شالیزارهای استان برای تامین آب کشاورزی خود بطورمستقیم به آب بندان ها وابسته اند گفت: البته بخشی از آب زراعی دیگر شالیزارها هم، بویژه درفصل تابستان ازهمین آب بندان ها تامین می شود.
علیرضا شعبان نژاد افزود: از حدود نیم قرن پیش تاکنون ۳ هزار و۱۹۰ هکتار آب بندان در استان به علت اینکه سال ها به حال خود رها شده اند قابل آب گیری نیستند و در این مدت به عرصه جنگلی، زمین بایر و یا شالیزار تبدیل شده است.
به گفته وی عواملی همچون انباشته شدن رسوبات و لجن، فرسایش دیواره ها، نداشتن متولی واحد و در نتیجه تصرف اراضی آب بندان ها توسط اشخاص حقیقی و حقوقی سبب شده هرسال وسعت این استخرهای خاکی درگیلان، کاهش یافته و حجم مفید مخزنی بسیاری از آنها به کمتر از یک متر برسد.
اما مدیر آب و خاک و امور فنی – مهندسی سازمان جهاد کشاورزی گیلان تعداد آب بندان های استان را ۲هزار و۱۶۰پهنه اعلام کرد و گفت: هزار و۳۴۹پهنه ـ معادل ۶۲درصد از آب بندانها ـ توسط بخش دولتی و۸۱۱ پهنه-معادل ۳۸درصد- هم ازسوی بخش خصوصی اداره می شود.
احمد زارع با اشاره به وابسته بودن حدود ۳۰ هزارهکتار از شالیزارهای گیلان به آب بندانها، بر لزوم حفظ ، احیا و بازسازی این پهنه های آبی تاکید کرد و گفت: از طرفی حدود نیمی ازظرفیت آبگیری سد سفیدرود براثر تجمع رسوبات و برداشت استانهای مسیر این رود، کاهش یافته و این امرسبب شده هرسال برخی از شالیکاران گیلانی بویژه درفصل تابستان، برای تامین آب شالیزارهای شان با مشکلات فراوانی مواجه شوند که احیا و بازسازی آب بندانها، می تواند تا حدود زیادی ازمشکلات تامین آب زراعی این شالیکاران را مرتفع کند.
وی تعیین متولی واحد برای احیا، بازسازی وتوسعه آب بندانها، تامین به موقع اعتبارات مورد نیاز، ایجاد وساماندهی تشکل های آب بَران درمحدوده شالیزارهای تحت پوشش آب بندان وحمایت از آنها درقالب تسهیلات بانکی و برنامه ریزی برای استفاده چند منظوره از آب بندانها با اولویت تامین آب کشاورزی را از مهم ترین راهکارهای ساماندهی آب بندانهای استان برشمرد.
مدیرآب وخاک و امور فنی – مهندسی سازمان جهاد کشاورزی گیلان بابیان اینکه سازمان جهاد کشاورزی ، شرکت آب منطقه ای گیلان و اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان در کنار تعدادی از مالکان بخش خصوصی متولی امور حفظ و جلوگیری از تصرف آب بندان ها هستند گفت : از ۵سال پیش تاکنون۳هزار و۵۰۰هکتار آب بندان با صرف حدود۱۷میلیارد تومان بازسازی،لایروبی وآماده آبگیری شده است.
احمد زارع می گوید:برای احیا ۴هزار و۸۵۳هکتار از آب بندان های باقی مانده حدود ۷۲ میلیارد تومان اعتبار نیاز است که درصورت تامین به موقع آن درمدت۲تا۳سال می توان آبندانهای موجود گیلان را احیا و آب مورد نیاز حدود ۴۰ هزارهکتار از شالیزارهای استان را در مواقع بحران آب، با استفاده از این ظرفیت آبی تامین کرد .
اما درحالی که سازمان جهاد کشاورزی گیلان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری را به عنوان یکی از متولیان حفظ وجلوگیری از تصرف آب بندان ها معرفی می کند، اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان اعلام کرد:اگرچه این اداره کل درصورت اعلام نیاز دیگر نهادهای متولی با آنان همکاری خواهد کرد اما فقط مالکیت آب بندان را در اختیار داشته و وظیفه ای در قبال حفاظت از این پهنه های آبی ندارد .
بر اساس اعلام اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان، برای جلوگیری از موازی کاری، بهره برداری وحفاظت از آب بندان ها به شرکت آب منطقه ای محول شده است. خبرنگار ما درادامه به سراغ مدیرعامل شرکت آب منطقه ای گیلان رفت .
سیف الله آقا بیگی با اشاره به کاهش ظرفیت ذخیره سد سفید رود و لزوم لایروبی و بازسازی آب بندانهای گیلان گفت:ظرفیت اسمی سدسفیدرود یک میلیاردو۸۰۰ میلیون مترمکعب است که این ظرفیت به علت رسوب گذاری های مداوم رودخانه های قزل اوزن وشاهرود وهمچنین افزایش بهره برداری دیگر استانهای مسیر رود، به حدود یک میلیارد و۵۰میلیون مترمکعب کاهش یافته است .
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای گیلان اگرچه آمار دقیقی از متصرفان آب بندان ها ارائه نکرد اما می گوید: این شرکت از امسال نظارت وپیگیری های خود را در خصوص رفع تصرف آب بندان ها بیشتر کرده است.
سیف الله آقا بیگی افزود: شرکت آب منطقه ای گیلان در ۲سال گذشته حدود هزار و۶۶۳هکتار از آب بندان های گیلان را بازسازی کرده و احیاء بقیه آب بندانها را نیز در دستور کار خود قرار داده که مستلزم تخصیص به موقع اعتبارات است.
فوایدی همچون ذخیره سازی و تامین آب کشاورزی،افزایش تولید ماهی و درآمد کشاورزان و همچنین ایجاد تنوع زیستی و حفاظت محیط زیست، اهمیت احیاء و بازسازی آب بندانهای گیلان را دوچندان می کند.
به نظرمی رسد نبود متولی مشخص و واحد و همچنین کمبود اعتبارات از مهم ترین دلایل کندی روند احیاء این پهنه های آبی بوده و این آبگیرهای طبیعی را در باتلاق فراموشی فروبرده است .
بی شک اختصاص اعتبارات مناسب، تدوین برنامه های احیایی زمان بندی شده و نظارت و توجه بیشتر مسئولان ومتولیان به امور آب بندان ها، می تواند تا حدود زیادی از مشکلات این بخش را مرتفع سازد .
